Transgraniczne przewozy odpadów - co należy o nich wiedzieć?

Czym jest transgraniczne przemieszczanie odpadów i dlaczego wymaga szczególnej kontroli?

Transgraniczne przemieszczanie odpadów to każda operacja przekroczenia granicy państwowej w celu odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, niezależnie od tego, czy ma charakter eksportu, importu, czy tylko tranzytu. Pojęcie to reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1157 z dnia 20 maja 2024 r. (Dz.Ur.UE.L.2024.1157) oraz Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów (Dz.U.2007.124.859).

Cele regulacji prawnych:

1. Zapobieganie nielegalnemu wywozowi odpadów do krajów o niższych standardach ochrony środowiska.
2. Zapewnienie bezpiecznego dla zdrowia ludzi i środowiska przetwarzania odpadów.
3. Wykluczenie możliwości unikania kosztów przez przenoszenie odpadów do jurysdykcji o słabszej kontroli.
4. Realizacja zobowiązań wynikających z Konwencji Bazylejskiej z 22 marca 1989 r.

Podstawowym obowiązkiem, który spoczywa na każdym podmiocie organizującym transgraniczny przewóz odpadów, jest weryfikacja, czy dany transport podlega procedurze informacyjnej czy wymaga notyfikacji i uzyskania pisemnej zgody właściwych organów.

Nowe unijne rozporządzenie 2024/1157 – rewolucja w systemie kontroli

W dniu 20 maja 2024 r. weszło w życie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1157, które uchyla dotychczasowe rozporządzenie (WE) nr 1013/2006. Jednak ze względu na skalę zmian wprowadzono okresy przejściowe, które mają kluczowe znaczenie dla przedsiębiorców.

Okresy przejściowe w rozporządzeniu 2024/1157:

1. Do 21 maja 2026 r. – przepisy rozporządzenia (WE) nr 1013/2006 stosuje się nadal do wszystkich zgłoszeń, wobec których organ kraju przeznaczenia wydał potwierdzenie przyjęcia zgłoszenia przed tą datą.
2. Do 21 maja 2027 r. – nie zmieniają się zasady wywozu odpadów z załącznika III (tzw. „zielonej” listy) do krajów niebędących członkami UE.

Najważniejsze zmiany wprowadzone przez 2024/1157:

1. Uproszczenie procedur dla odpadów z tzw. „zielonej listy”, które spełniają kryteria czystości i jednorodności.
2. Wzmocnienie kontroli dla odpadów problematycznych, zwłaszcza elektronicznych i niebezpiecznych.
3. Wprowadzenie jednolitych formularzy i elektronicznej wymiany informacji między organami państw członkowskich.
4. Zwiększenie kar za nielegalne przemieszczanie odpadów i wprowadzenie mechanizmów wzajemnej weryfikacji decyzji administracyjnych.

Przedsiębiorcy muszą zwrócić szczególną uwagę na nowe załączniki do rozporządzenia, które zastępują poprzednie listy odpadów i wprowadzają nową hierarchię kontroli.

System klasyfikacji odpadów: zielona, bursztynowa i czarna lista

Nowe rozporządzenie wprowadza trzy kategorie odpadów, które determinują poziom wymaganych formalności. Klasyfikacja opiera się na załącznikach III-V do rozporządzenia 2024/1157.

Załącznik III, IIIA i IIIB – „zielona lista” odpadów

Obejmuje odpady inne niż niebezpieczne, które podlegają uproszczonej procedurze informacyjnej. Są to m.in.:

1. Odpady metaliczne (żelazne i nieżelazne) w postaci zgniecionych elementów, jeśli nie zawierają zanieczyszczeń przekraczających 2% masy.
2. Czysta makulatura i odpady papiernicze bez domieszek plastiku i metalu.
3. Stłuczka szklana jednorodna, bez zanieczyszczeń organicznych.
4. Wybrane tworzywa sztuczne poddane wstępnej segregacji.

Warunek: odpady muszą być przeznaczone wyłącznie do odzysku, a nie do unieszkodliwiania.

Załącznik IV – „bursztynowa lista” odpadów

Wymaga uprzedniego pisemnego zgłoszenia i uzyskania zgody (notyfikacji) przed przemieszczeniem. Obejmuje:

1. Odpady niebezpieczne zawierające substancje toksyczne, żrące lub łatwopalne.
2. Mieszaniny odpadów, które nie spełniają kryteriów załącznika IIIA.
3. Odpady medyczne i weterynaryjne.
4. Odpady zawierające azbest lub PCB.

Załącznik V – odpady szczególnie nadzorowane

Obejmuje odpady, których przemieszczanie jest zakazane lub wymaga spełnienia dodatkowych, bardzo rygorystycznych warunków:

1. Odpady radioaktywne.
2. Odpady zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE) z kodem Y49 wywożone do krajów spoza UE/OECD.
3. Odpady, które podlegają zakazowi zgodnie z Konwencją Bazylejską.

Kluczowa zasada: klasyfikacja odpadu determinuje całą dalszą procedurę. Błąd w zaklasyfikowaniu może skutkować uznaniem transportu za nielegalny i nałożeniem kary finansowej.

Procedura informacyjna – kiedy wystarczy uproszczone zgłoszenie?

Procedura informacyjna, zwana także uproszczoną, stosuje się do odpadów z listy zielonej przeznaczonych do odzysku. Nie wymaga uzyskania pisemnej zgody organów, ale podlega obowiązkowi dokumentacyjnemu.

Warunki zastosowania procedury informacyjnej:

1. Odpady muszą być umieszczone w załączniku III, IIIA lub IIIB do rozporządzenia 2024/1157.
2. Muszą być przeznaczone wyłącznie do odzysku, zgodnie z art. 2 ust. 36 rozporządzenia.
3. Masa odpadów nie może przekraczać 20 kg, jeśli transport odbywa się w ramach jednej operacji.
4. Wysyłający i odbiorca muszą zawrzeć pisemną umowę o przemieszczaniu odpadów przed rozpoczęciem transportu.

Wymagane dokumenty w procedurze informacyjnej:

1. Umowa pomiędzy wysyłającym a odbiorcą – zawarta przed przemieszczeniem, zawierająca dokładne dane stron, opis odpadów, sposób zagospodarowania i warunki transportu.
2. Dokument z załącznika VII – wypełniony przez wysyłającego i przekazywany kolejnym przewoźnikom. Musi zawierać:
   1. Dane identyfikacyjne wysyłającego i odbiorcy.
   2. Dokładny opis odpadów z kodem z katalogu odpadów.
   3. Masa i opakowanie odpadów.
   4. Planowany sposób transportu i trasę.
   5. Oświadczenie o przeznaczeniu do odzysku.

Obowiązki wysyłającego:

1. Wypełnić dokument z załącznika VII w dwóch egzemplarzach.
2. Przekazać jeden egzemplarz odbiorcy odpadów przed transportem.
3. Poinformować właściwy organ kraju wysyłki o planowanym przemieszczeniu, jeśli jest to wymagane przepisami krajowymi.
4. Przechowywać dokumentację przez co najmniej 3 lata od zakończenia operacji.

Obowiązki odbiorcy:

1. Potwierdzić przyjęcie odpadów w ciągu 3 dni roboczych od odbioru.
2. Przekazać potwierdzenie wysyłającemu i właściwemu organowi kraju przywozu.
3. Zapewnić zagospodarowanie odpadów zgodnie z umową.

Uwaga: nawet w procedurze informacyjnej brak któregokolwiek z dokumentów lub niezgodność danych może spowodować uznania transportu za nielegalny zgodnie z art. 2 pkt 35 rozporządzenia 2024/1157.

Procedura notyfikacji i zgody – pełna kontrola organów

Procedura notyfikacji wymaga uzyskania pisemnej zgody właściwych organów ochrony środowiska wszystkich krajów zaangażowanych w przemieszczenie: kraju wysyłki, tranzytu i przeznaczenia. Jest obowiązkowa dla odpadów bursztynowych, niebezpiecznych i przeznaczonych do unieszkodliwiania.

Przypadki wymagające notyfikacji:

1. Odpady umieszczone w załączniku IV (lista bursztynowa) przeznaczone do odzysku.
2. Wszystkie odpady przeznaczone do unieszkodliwiania, niezależnie od ich klasyfikacji.
3. Odpady niesklasyfikowane w żadnym z załączników do rozporządzenia.
4. Mieszaniny odpadów, które nie spełniają kryteriów załącznika IIIA.
5. Odpady niebezpieczne zawierające substancje wymienione w załączniku V.

Krok po kroku – procedura notyfikacji:

Krok 1. Przygotowanie dokumentacji (minimum 30 dni przed planowanym transportem):

1. Wypełnienie dokumentu zgłoszenia i zgody z załącznika IA do rozporządzenia 2024/1157.
2. Wypełnienie dokumentu przesyłania odpadów z załącznika IB.
3. Zawarcie pisemnej umowy z odbiorcą odpadów.
4. Uzyskanie kopii zezwoleń na wytwarzanie/zbieranie odpadów dla wysyłającego.
5. Uzyskanie kopii zezwoleń na przetwarzanie odpadów dla odbiorcy.
6. Przygotowanie gwarancji finansowej lub równoważnego ubezpieczenia zgodnie z art. 6 rozporządzenia.

Krok 2. Złożenie wniosku do Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska:

1. Wniosek musi być złożony w co najmniej 3 egzemplarzach (dla każdego kraju zaangażowanego).
2. Do wniosku należy dołączyć komplet dokumentów wymienionych w kroku 1.
3. Wniosek należy złożyć minimum 3 dni robocze przed planowanym rozpoczęciem przemieszczania.
4. Wymagana jest opłata za wydanie zezwolenia, której wysokość określają przepisy krajowe.

Krok 3. Weryfikacja przez organy:

1. GIOŚ przekazuje dokumentację organom krajów tranzytu i przeznaczenia.
2. Każdy organ ma 30 dni na wyrażenie sprzeciwu lub 60 dni na wydanie zgody.
3. Jeśli którykolwiek organ wyrazi sprzeciw, transport nie może się odbyć.
4. Brak odpowiedzi w terminie jest traktowany jako wyrażenie zgody.

Krok 4. Realizacja transportu:

1. Transport może rozpocząć się dopiero po uzyskaniu pisemnej zgody wszystkich organów.
2. W kabinie pojazdu musi znajdować się komplet dokumentów: dokument z załącznika IB, zezwolenia, umowa, gwarancja finansowa.
3. Kierowca musi posiadać numer rejestrowy BDO i w przypadku Niemiec – niemiecki numer przewoźnika odpadów (§ 53 KrWG).

Krok 5. Potwierdzenie zagospodarowania:

1. Odbiorca ma obowiązek potwierdzić przyjęcie odpadów w ciągu 3 dni.
2. Odbiorca musi poinformować o zakończeniu odzysku lub unieszkodliwienia w terminie 30 dni.
3. Wysyłający przechowuje dokumentację przez minimum 3 lata.

Wymagane dokumenty i gwarancje finansowe

Kompletna dokumentacja jest fundamentem legalnego transgranicznego transportu odpadów. Brak jakiegokolwiek dokumentu lub niezgodność danych może skutkować zatrzymaniem transportu i nałożeniem kary.

Dokumenty obowiązkowe we wszystkich procedurach:

1. Karta Przekazania Odpadów (KPO) – w przypadku transportu krajowego na terytorium Polski, zgodnie z art. 69 ust. 1 ustawy o odpadach.
2. Potwierdzenie wpisu do rejestru BDO – aktywny numer rejestrowy wytwórcy, przewoźnika i odbiorcy.
3. Dokument SENT – dla odpadów podlegającym monitorowaniu w systemie SENT, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów.
4. Umowa z odbiorcą odpadów – zawarta przed przemieszczeniem, zawierająca szczegółowy opis odpadów, sposób zagospodarowania i warunki transportu.

Dokumenty specyficzne dla procedury informacyjnej:

1. Dokument z załącznika VII do rozporządzenia 2024/1157 – wypełniony przez wysyłającego.
2. Oświadczenie o przeznaczeniu do odzysku – potwierdzające, że odpady nie będą unieszkodliwiane.

Dokumenty specyficzne dla procedury notyfikacji:

1. Dokument zgłoszenia i zgody z załącznika IA – wypełniony w języku urzędowym kraju wysyłki.
2. Dokument przesyłania odpadów z załącznika IB – szczegółowy opis operacji transportu.
3. Kopie zezwoleń – na wytwarzanie/zbieranie dla wysyłającego i na przetwarzanie dla odbiorcy.
4. Gwarancja finansowa lub ubezpieczenie – zgodnie z art. 6 rozporządzenia 2024/1157.

Gwarancja finansowa – szczegółowe wymagania:

1. Wysokość gwarancji musi pokrywać koszty odzysku lub unieszkodliwienia odpadów w przypadku, gdy transport nie może być zrealizowany.
2. Formy gwarancji: depozyt bankowy, gwarancja bankowa, polisa ubezpieczeniowa od odpowiedzialności cywilnej.
3. Obliczenie wysokości – na podstawie kosztów zagospodarowania odpadów w instalacji odbiorcy, wymienionych w umowie.
4. Ważność gwarancji – musi obejmować cały okres transportu i potencjalnego zwrotu odpadów.

Kary i odpowiedzialność prawna

Nielegalne przemieszczanie odpadów stanowi poważne naruszenie prawa, zagrożone surowymi sankcjami zarówno administracyjnymi, jak i karnymi.

Definicja nielegalnego przemieszczania:

Zgodnie z art. 2 pkt 35 lit. e) rozporządzenia 2024/1157, nielegalnym przemieszczaniem jest transport odpadów dokonany w sposób, który prowadzi do odzysku lub unieszkodliwienia niezgodnego z przepisami wspólnotowymi lub międzynarodowymi.

Kary administracyjne w Polsce:

1. Brak zgłoszenia przewozu odpadów – kara finansowa od 50 000 zł do 300 000 zł, zgodnie z art. 70 ust. 1 pkt 1 ustawy o odpadach.
2. Niekompletna dokumentacja – kara od 10 000 zł do 100 000 zł, zgodnie z art. 70 ust. 1 pkt 2.
3. Przewóz odpadów bez zezwolenia – kara do 500 000 zł w przypadku odpadów niebezpiecznych, zgodnie z art. 70 ust. 2.
4. Nieprawidłowe oznakowanie pojazdu – mandat karny do 5 000 zł lub kara w postępowaniu administracyjnym do 20 000 zł.

Odpowiedzialność karna:

1. Art. 181 § 1 Kodeksu karnego – zagrożenie karą pozbawienia wolności do lat 5 za nielegalne sprowadzanie do Polski odpadów niebezpiecznych.
2. Art. 181 § 2 Kodeksu karnego – kara do 3 lat pozbawienia wolności za nielegalny wywóz odpadów niebezpiecznych.
3. Odpowiedzialność karna przedsiębiorcy – zgodnie z art. 5 Kodeksu karnego, kara może być nałożona na osobę prawną w formie grzywny do 5 000 000 zł.

Przykłady orzecznictwa:

1. Wyrok WSA w Warszawie z 2023 r. – potwierdził karę 250 000 zł za transport odpadów metalowych bez wymaganej notyfikacji, mimo że odpady były na „zielonej liście”.
2. Decyzja GIOŚ z 2024 r. – zawrócenie transportu 24 ton odpadów z Niemiec do Polski z powodu braku zezwolenia odbiorcy na przetwarzanie.

Specyfika odpadów elektronicznych i niebezpiecznych

Odpady zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE) oraz odpady niebezpieczne podlegają szczególnie rygorystycznym procedurom, które od 2025 r. zostały zaostrzone.

Zmiany dla odpadów elektronicznych od 1 stycznia 2025 r.:

1. Zakaz wywozu odpadów z kodem Y49 do krajów niebędących członkami UE, OECD i Lichtensteinu.
2. Wymaganie notyfikacji dla wywozu do państw OECD – konieczność uzyskania pisemnej zgody.
3. Nowe kody odpadów – wprowadzono doprecyzowane kody dla komponentów elektronicznych w załączniku V.
4. Rozszerzona kontrola – wszystkie transporty WEEE podlegają procedurze notyfikacji, niezależnie od ich masy.

Odpady niebezpieczne – wymagania szczególne:

1. Klasyfikacja – muszą być zgodnie z rozporządzeniem Ministra Klimatu z dnia 2 stycznia 2020 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz.U.2020.10).
2. Pakowanie i oznakowanie – zgodnie z wymaganiami ADR, jeśli odpady spełniają kryteria materiałów niebezpiecznych w transporcie.
3. Środki bezpieczeństwa – wymagany plan działań na wypadek awarii i wycieku.
4. Monitoring ciągły – w systemie SENT obligatoryjny dla wszystkich odpadów niebezpiecznych.

Odpady medyczne i weterynaryjne:

1. Zakaz tranzytu przez niektóre państwa członkowskie – wymagana weryfikacja przepisów krajowych.
2. Termin realizacji – transport musi być zrealizowany w ciągu 30 dni od uzyskania zgody.
3. Termiczne przetwarzanie – odbiorca musi posiadać instalację do unieszkodliwiania termicznego.

Systemy monitorowania: BDO, SENT i ewidencja

Skuteczna kontrola transgranicznych przewozów odpadów wymaga integracji kilku systemów informatycznych, które zapewniają pełną śledzalność ładunku.

Baza Danych o Odpadach (BDO):

1. Obowiązek wpisu – każdy podmiot wytwarzający, zbierający, transportujący i przetwarzający odpady musi posiadać aktywny numer w BDO.
2. Karta Przekazania Odpadów (KPO) – generowana elektronicznie, musi być wystawiona przed rozpoczęciem transportu.
3. Ewidencja odpadów – prowadzona na podstawie kart ewidencji odpadów (KEO) w przypadku transgranicznego przemieszczania.
4. Wyłączenie KPO – w transgranicznym przemieszczaniu nie ma obowiązku wystawiania KPO, ale obowiązek ewidencji w KEO (Karcie Ewidencji Odpadów) pozostaje.

System SENT (System Elektronicznej Kontroli Towarów):

1. Obowiązek zgłoszenia – dla odpadów niebezpiecznych i wybranych kodów odpadów z katalogu.
2. Zgłoszenie przed transportem – musi być złożone co najmniej 24 godziny przed przekroczeniem granicy.
3. Dane wymagane – numer KPO, dane przewoźnika, trasa transportu, dane odbiorcy.
4. Kontrola graniczna – brak zgłoszenia w SENT skutkuje zatrzymaniem transportu przez Straż Graniczną.

Ewidencja i archiwizacja:

1. Okres przechowywania – wszystkie dokumenty związane z transgranicznym przemieszczaniem odpadów muszą być przechowywane przez minimum 3 lata.
2. Dostępność dla organów – dokumenty muszą być dostępne na żądanie GIOŚ, WIOŚ lub innych właściwych organów.
3. Weryfikacja ciągła – co najmniej raz w roku wysyłający powinien przeprowadzić audyt zgodności dokumentacji z rzeczywistymi operacjami.