Jakie są prawne wymagania dla operatorów przewozów osób na regularnych liniach użyteczności publicznej?

Kluczowym aktem prawa unijnego jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1370/2007 z dnia 23 października 2007 r. dotyczące usług publicznych w zakresie drogowego transportu pasażerskiego działających w ramach konkurencji regulowanej umożliwiającej przyznawanie praw wyłącznych i rekompensat finansowych za świadczenie usług użyteczności publicznej. Transport zbiorowy użyteczności publicznej organizowany jest przez jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa), które pełnią rolę organizatorów zgodnie z ustawą o publicznym transporcie zbiorowym. Organizator planuje i finansuje przewozy, sporządza plany zrównoważonego rozwoju transportu oraz wybiera operatorów do świadczenia usług przewozowych na podstawie postępowań przetargowych lub bezpośredniego zawarcia umowy. Usługi przewozowe wykonują operatorzy - samorządowe zakłady budżetowe lub przedsiębiorcy prywatni - na podstawie umów o świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego użyteczności publicznej, które określają standardy jakościowe, rozkłady jazdy i system finansowania. Organizator ma obowiązek zapewnienia dostępności transportu dla wszystkich obywateli, w tym osób niepełnosprawnych, oraz stosowania taryf uwzględniających obowiązkowe ulgi ustawowe.

Podstawowym aktem prawnym regulującym transport zbiorowy użyteczności publicznej w kraju jest ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (art. 1 ust. 1). Jest ona implikacją wyżej opisanego rozporządzenia (WE) nr 1370/2007 do polskiego obszaru prawnego i wymusza przestrzegania regulacji prawny podanych w unijnym rozporządzeniu takich jak:

1. Zasady organizacji i funkcjonowania zbiorowego transportu osób użyteczności publicznej (art. 1 ust. 2). 
2. Zasady wyboru operatora transportu i zawierania z nim umowy na wykonywanie zbiorowego transportu osób użyteczności publicznej.
3. Zasady ustalania rekompensaty i finansowania zbiorowego transportu osób użyteczności publicznej.

Ustawa o transporcie drogowym

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym wymaga od przewoźników osób uzyskania zezwolenia na wykonywanie zawodu przewoźnika drogowego, które potwierdza spełnienie wymagań dobrej reputacji, zdolności finansowej, kompetencji zawodowych oraz posiadania stałej siedziby na terytorium RP.  Przewoźnik zobowiązany jest do publikowania rozkładów jazdy na wszystkich przystankach, umieszczania w pojazdach cennika opłat oraz regulaminu przewozu, a także zapewnienia odpowiedniego stanu technicznego autobusów poprzez regularne badania techniczne co 6 miesięcy. Kierowcy wykonujący przewozy osób muszą posiadać prawo jazdy kategorii D oraz kod 95 potwierdzający kwalifikacje zawodowe, a także przechodzić regularne badania lekarskie i psychologiczne (art. 39a). Za naruszenie przepisów ustawy grożą sankcje od mandatów karnych przez ITD do cofnięcia zezwoleń oraz wykluczenia z możliwości wykonywania działalności przewozowej.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 9 ustawy o publicznym transporcie zbiorowym, organizatorem jest właściwa jednostka samorządu terytorialnego:

1. Gmina - na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w gminnych przewozach
   pasażerskich oraz której powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego
   na mocy porozumienia między gminami,
2. Związek międzygminny - na linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w gminnych przewozach pasażerskich, na obszarze gmin tworzących związek międzygminny,
3. Związek metropolitalny - dotyczy wielkich miast i ich porozumienie z gminami ościennymi na linie komunikacyjne znajdujące się na obszarze związku metropolitalnego.

Do zadań organizatora należy zgodnie z art. 8 ustawy:

1. Planowanie rozwoju transportu - sporządzanie planów zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego.
2. Organizowanie publicznego transportu zbiorowego - w szczególności badanie potrzeb przewozowych.
3. Zarządzanie publicznym transportem zbiorowym - kontrola realizacji usług przez operatorów.
4. Finansowanie - zapewnienie środków na pokrycie kosztów świadczenia usług użyteczności publicznej.

Operator to zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 8 ustawy:

1. Samorządowy zakład budżetowy - jednostka organizacyjna samorządu terytorialnego.
2. Przedsiębiorca uprawniony - posiadający uprawnienia do przewozu osób, który zawarł umowę z organizatorem.
3. Podmiot wykonujący - świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego.
4. Odpowiedzialny za jakość - realizację przewozów zgodnie z zawartą umową.

1. Wykonywania przewozów - zgodnie z rozkładami jazdy i standardami jakościowymi.
2. Zapewnienia dostępności - dla osób niepełnosprawnych i o ograniczonej zdolności ruchowej.
3. Stosowania taryfy opłat - ustalonej przez organizatora lub w umowie.
4. Prowadzenia ewidencji - wykonywanych przewozów i uzyskiwanych przychodów.

Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy o publicznym transporcie zbiorowym, publiczny transport zbiorowy może odbywać się na podstawie umowy zawartej zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu (WE) nr 1370/2007:

1. Postępowanie przetargowe - jako zasada wyboru operatora (art. 19 ust. 1 pkt 1).
2. Bezpośrednie zawarcie umowy - w przypadkach określonych w rozporządzeniu (art. 22 ust. 1).
3. Koncesja - dla większych przedsięwzięć przewozowych przekraczających określone progi.
4. Podmioty wewnętrzne - możliwość bezpośredniego zlecania zadań podmiotom wewnętrznym.

Umowa musi zawierać elementy określone w art. 23 ustawy:

1. Przedmiot umowy - dokładny opis świadczonych usług przewozowych, w tym linie komunikacyjne.
2. Standardy jakościowe - parametry techniczne i jakościowe wykonywania przewozów.
3. Rozkłady jazdy - szczegółowe harmonogramy kursowania pojazdów.
4. System finansowania - zasady wynagradzania operatora i rekompensaty za usługi.

Zgodnie z art. 22 ust. 1 ustawy, bezpośrednie zawarcie umowy jest możliwe gdy:

1. Średnia wartość roczna - przedmiotu umowy jest mniejsza niż 1.000.000 euro lub świadczenie usług w wymiarze mniejszym niż 300.000 kilometrów rocznie.
2. Zakłócenie w świadczeniu usług - lub bezpośrednie ryzyko powstania takiego zakłócenia.
3. Podmiot wewnętrzny - spełniający kryteria określone w rozporządzeniu (WE) nr 1370/2007.

Podstawowym wymaganiem jest posiadanie zezwolenia wydawanego przez Główny Inspektorat Transportu Drogowego zgodnie z art. 5a ustawy o transporcie drogowym:

1. Warunki uzyskania - dobra reputacja, zdolność finansowa, kompetencje zawodowe, stała siedziba (art. 6 ust. 2).
2. Koszt wydania - 1.000 zł zgodnie z rozporządzeniem w sprawie wysokości opłat.
3. Okres ważności - bezterminowo, pod warunkiem spełniania wymagań podanych w ustawie.
4. Zakres uprawnień - wykonywanie zarobkowego transportu drogowego osób.

Zgodnie z przepisami o ruchu drogowym i homologacji pojazdów, autobusy muszą spełniać wymogi:

1. Dopuszczenie do ruchu - ważne badanie techniczne przeprowadzane co 6 miesięcy (art. 81 ust. 9 prawa o ruchu drogowym).
2. Wyposażenie obowiązkowe - pasy bezpieczeństwa, wyjścia awaryjne, gaśnica, apteczka pierwszej pomocy.
3. Oznakowanie - zgodnie z wymogami dla pojazdów komunikacji publicznej.
4. Dostępność - dla wszystkich osób, w ty także dla osób niepełnosprawnych i o ograniczonej zdolności ruchowej.

Operatorzy muszą zapewnić odpowiednie standardy taboru określone w umowach z organizatorami:

1. Stan techniczny - pojazdy muszą być sprawne technicznie i estetycznie utrzymane.
2. Wiek taboru - często ograniczony w umowach do maksymalnie 15-20 lat.
3. Pojemność - dostosowana do natężenia ruchu na poszczególnych liniach.
4. Ekologia - spełnianie norm emisji spalin, preferencja dla pojazdów niskoemisyjnych.

Autobusy komunikacji miejskiej muszą być odpowiednio oznakowane:

1. Tablice kierunkowe - z numerem linii i nazwami głównych przystanków.
2. Nazwa operatora - widoczna informacja o podmiocie świadczącym usługi.
3. Logo organizatora - jeśli zostało określone w umowie lub przepisach.
4. Informacje dla pasażerów - regulamin przewozu, cennik opłat, kontakt do operatora.

Nowoczesne autobusy wyposażane są w systemy informacji:

1. Zapowiedzi głosowe - nazw przystanków i kierunków jazdy.
2. Wyświetlacze elektroniczne - z informacją o aktualnym przystanku i następnych stacjach.
3. Systemy płatnicze - kasowniki, terminale płatnicze, czytniki kart.
4. Monitoring - kamery zapewniające bezpieczeństwo pasażerów i kierowcy.

Zgodnie z wymogami ustawy o transporcie drogowym operator zobowiązany jest do:

1. Publikowania rozkładów jazdy - na wszystkich przystankach określonych w zezwoleniu na przewozy regularne.
2. Aktualizacji rozkładów - zgodnie z rzeczywistymi godzinami kursowania pojazdów.
3. Podawanie danych kontaktowe - nazwa, adres siedziby i numer telefonu przewoźnika na każdym przystanku.
4. Podawania informacja o zakłóceniach - niezwłoczne powiadamianie o zmianach w rozkładach lub zawieszeniu kursów.

W każdym autobusie oraz w kasach dworcowych musi znajdować się regulamin określający:

1. Warunki obsługi podróżnych - procedury wsiadania, wysiadania, zakupu biletów.
2. Zasady przewozu bagażu - wymiary, waga, rodzaje przedmiotów dozwolone do przewozu.
3. Prawa i obowiązki pasażerów - w tym zasady zachowania w pojeździe.
4. Procedury reklamacyjne - sposób składania skarg i reklamacji.

Nowoczesne systemy komunikacji publicznej wymagają zapewnienia:

1. Informacji w czasie rzeczywistym - o aktualnych opóźnieniach i czasie przyjazdu autobusów.
2. Udostępniania aplikacji mobilnych - umożliwiające planowanie podróży i zakup biletów.
3. Udostępniania stron internetowych - z aktualną informacją o rozkładach jazdy i zakłóceniach.
4. Tablic informacyjnych - na przystankach z dynamiczną informacją o odjazdach.

Cennik opłat ustala organizator publicznego transportu zbiorowego zgodnie z kompetencjami wynikającymi z art. 8 ustawy:

1. Rada gminy, miasta - dla przewozów gminnych w ramach kompetencji samorządu.
2. Zarząd powiatu - dla przewozów powiatowych przekraczających granice gminy.
3. Sejmik wojewódzki - dla przewozów regionalnych w skali województwa.
4. Operator w umowie - jeśli takie uprawnienie zostało mu przyznane przez organizatora.

Cennik musi zawierać zgodnie z wymaganiami prawnymi:

1. Ceny biletów normalnych - dla wszystkich rodzajów biletów oferowanych przez operatora.
2. Ceny biletów ulgowych - określone na podstawie odrębnych ustaw, szczególnie ustawy o uprawnieniach do ulgowych przejazdów.
3. Opłaty dodatkowe - za przejazd bez ważnego biletu, za przewóz bagażu przekraczającego normy.
4. Warunki stosowania ulg - dokumenty uprawniające do korzystania ze zniżek.

Cennik opłat musi być podany do publicznej wiadomości:

1. W każdym autobusie - w miejscu widocznym dla wszystkich pasażerów.
2. Przy kasach dworcowych - oraz w punktach sprzedaży biletów.
3. Na stronach internetowych - operatora i organizatora transportu.
4. W aplikacjach mobilnych - jeśli są wykorzystywane do sprzedaży biletów.

Kontrolę biletów mogą przeprowadzać osoby wyposażone w odpowiednie upoważnienia:

1. Kontrolerzy operatora - posiadający pisemne upoważnienie wydane przez operatora do kontroli dokumentów przewozu.
2. Kierowcy autobusów - w zakresie sprawdzania ważności dokumentów przy wsiadaniu pasażerów.
3. Funkcjonariusze publiczni - strażnicy gmin, policjanci w ramach swoich kompetencji.
4. Inspektorzy ITD - w zakresie kontroli przestrzegania przepisów o transporcie drogowym.

Pasażer zobowiązany jest do posiadania i okazania podczas kontroli:

1. Ważnego biletu - odpowiedniego do rodzaju podróży i strefy taryfowej.
2. Dokumentu tożsamości - w przypadku biletów imiennych lub przy korzystaniu z ulg.
3. Dokumentu uprawniającego do ulgi - legitymacja szkolna, studencka, legitymacja emeryta/rencisty.
4. Karty elektronicznej - jeśli system taryfowy opiera się na kartach płatniczych lub miejskich.

Kontrola biletów powinna przebiegać zgodnie z ustalonym regulaminem:

1. Legitymowanie się kontrolera - okazanie upoważnienia do przeprowadzania kontroli.
2. Żądanie okazania biletu - oraz dokumentów uprawniających do ewentualnej ulgi.
3. Sprawdzenie ważności - biletu oraz zgodności z zakresem podróży.
4. Sporządzenie protokołu - w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości lub braku biletu.

W przypadku braku ważnego biletu pasażer zobowiązany jest do uiszczenia:

1. Opłaty dodatkowej - w wysokości określonej w cenniku operatora, zwykle 100-300 zł.
2. Należności za przejazd - w wysokości biletu normalnego za faktycznie przebytą trasę.
3. Opłaty manipulacyjnej - za czynności administracyjne związane z wystawieniem wezwania do zapłaty.
4. Odsetek i kosztów windykacji - w przypadku nieterminowego uregulowania należności.

Zgodnie z art. 87 ustawy o transporcie drogowym, inspektorzy ITD uprawnieni są do kontroli:

1. Przestrzegania przepisów - o transporcie drogowym przez przewoźników i kierowców.
2. Ważności dokumentów - zezwoleń, licencji, uprawnień kierowców.
3. Stanu technicznego pojazdów - zgodności z wymogami bezpieczeństwa ruchu drogowego.
4. Czasu pracy kierowców - przestrzegania przepisów o czasie prowadzenia pojazdów i odpoczynku.

Podczas kontroli przewozów regularnych sprawdzane są:

1. Świadectwo na wykonywanie publicznego zbiorowego lub zezwolenie na przewozy regularne (stary przepis, ale jeszcze obowiązuje)  - ważność i zgodność z wykonywaną trasą.
2. Rozkład jazdy - zgodność z rzeczywistymi godzinami kursowania.
3. Regulamin przewozu - dostępność w pojeździe i zgodność z wymogami prawnymi.
4. Cennik opłat - publikowanie w pojeździe i stosowanie przez kierowcę.

W przypadku stwierdzenia naruszeń, inspektorzy ITD mogą zastosować:

1. Mandaty karne - od 100 zł do kilkudziesięciu tysięcy złotych w zależności od rodzaju naruszenia.
2. Zatrzymanie dokumentów - dowodu rejestracyjnego, prawa jazdy do czasu usunięcia usterek.
3. Zakaz dalszego prowadzenia pojazdu - w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa pasażerów.
4. Wniosek o cofnięcie zezwolenia na wykonywanie zawodu przewoźnika drogowego, świadectwa na wykonywanie publicznego transportu zbiorowego lub zezwolenia na regularną linię komunikacyjna) - przy poważnych lub wielokrotnych naruszeniach przepisów.

Statystyki kontroli ITD wskazują na najczęstsze problemy:

1. Brak wymaganego wyposażenia - gaśnic, młotków awaryjnych, oznakowania wyjść.
2. Zły stan techniczny pojazdów - wycieki płynów, niesprawne oświetlenie, skorodowane elementy.
3. Nieprawidłowości w dokumentacji - brak aktualnych rozkładów jazdy, nieprawidłowe regulaminy.
4. Naruszenia w zakresie czasu pracy - przekroczenie dozwolonych norm przez kierowców.

Za nieprzestrzeganie obowiązków wynikających ze świadectw na wykonywanie publicznego transportu zbiorowego lub zezwoleń na przewozy regularne grożą:

1. Cofnięcie świadectwa lub zezwolenia - w przypadku rażącego naruszenia warunków jego wydania (art. 19 ustawy o transporcie drogowym).
2. Zawieszenie świadectwa lub  zezwolenia - na okres od 1 do 6 miesięcy przy mniejszych naruszeniach.
3. Kary pieniężne - nakładane przez organy wydające zezwolenia, od 1.000 zł do 50.000 zł.
4. Odmowa przedłużenia - świadectwa lub zezwolenia w przypadku systematycznych naruszeń.

Inspekcja Transportu Drogowego może nakładać mandaty w wysokości:

1. Za brak dokumentów - 500-2.000 zł za brak licencji, zezwoleń, uprawnień kierowcy.
2. Za stan techniczny pojazdu - 1.000-5.000 zł za niesprawności zagrażające bezpieczeństwu.
3. Za naruszenia rozkładu jazdy - 200-1.000 zł za nieprzestrzeganie godzin kursowania.
4. Za brak informacji dla pasażerów - 300-1.500 zł za niepodawanie cenników, rozkładów.

Operator ponosi również odpowiedzialność cywilną za:

1. Szkody osobowe - wyrządzone pasażerom w wyniku wypadków lub incydentów podczas przewozu.
2. Szkody majątkowe - utrata lub uszkodzenie bagażu podróżnych.
3. Opóźnienia - w dostarczeniu pasażera do miejsca przeznaczenia zgodnie z rozkładem jazdy.
4. Naruszenie dóbr osobistych - niewłaściwe traktowanie pasażerów przez personel.

Systematyczne naruszenia mogą skutkować:

1. Naliczaniem kar umownych - za nieterminowe wykonywanie przewozów lub niespełnianie standardów jakościowych.
2. Obniżeniem przychodu - proporcjonalnie do zakresu nieudzielonych usług.
3. Rozwiązaniem umowy - przez organizatora w przypadku rażącego naruszenia postanowień umownych.
4. Wykluczeniem z przyszłych przetargów - na określony okres jako kara za niewłaściwe wykonywanie zobowiązań.