Czy wiesz jak wygląda historia polskiej komunikacji zbiorowej?

Pierwsze omnibusy konne

Historia polskiej komunikacji zbiorowej rozpoczyna się w 1866 roku, kiedy 11 grudnia otwarto pierwszą linię tramwaju konnego w Warszawie. Była to 6-kilometrowa linia zwana "Żelazną Drogą Konną", łącząca Dworzec Wiedeński z Dworcem Petersburskim i nowo zbudowanym Dworcem Terespolskim1. Linia została wybudowana przez Główne Towarzystwo Dróg Żelaznych Rosyjskich i prowadziła przez ulicę Marszałkowską, Królewską, Krakowskie Przedmieście, most Kierbedzia do ulicy Targowej1.

W Krakowie pierwsze omnibusy konne pojawiły się w 1875 roku2. Pierwsza regularna linia omnibusu konnego prowadziła spod Dworca Głównego do mostu Podgórskiego w dzielnicy Kazimierz2. Datę tę uznaje się obecnie za początek komunikacji miejskiej w Krakowie3.

 

Rewolucja tramwajowa

Lata 80. XIX wieku przyniosły prawdziwą rewolucję w polskiej komunikacji zbiorowej. W 1881 roku w Warszawie belgijska spółka Société Générale de Tramways Varsoviens wybudowała pierwszą miejską linię tramwajową, biegnącą od Nalewek przez Krakowskie Przedmieście do rogatek Mokotowskich1. Linia została oddana do użytku 18 października 1881 roku1.

W Krakowie pierwszy tramwaj konny rozpoczął kursowanie 31 października 1882 roku3. Była to 2,8-kilometrowa linia o wąskim rozstawie szyn (900 mm), biegnąca od dworca kolejowego do mostu Podgórskiego4. Linia była finansowana przez Bank Belgijski i korzystała z wagonów zimowych i letnich podzielonych na dwie klasy2.

Gdańsk otrzymał swoją pierwszą linię tramwajową w 1873 roku5. Była to dziesięciokilometrowa linia z pojedynczym torem łącząca Targ Sienny z Oliwą, zbudowana przez Niemieckie Towarzystwo Tramwajów Konnych5.

Początki elektryfikacji

Elektryfikacja tramwajów nastąpiła na przełomie XIX i XX wieku. Łódź stała się pionierem, uruchamiając 23 grudnia 1898 roku pierwsze tramwaje elektryczne6. Była to pierwsza elektryczna komunikacja tramwajowa w Polsce i dziesiąte miasto w Cesarstwie Rosyjskim z taką technologią6. Nigdy wcześniej nie było tam tramwajów konnych – miasto przeszło bezpośrednio na trakcję elektryczną6.

Kraków zelektryfikował swoje tramwaje 17 stycznia 1900 roku3. Prezydent Józef Friedlein uroczyście zainaugurował działalność 17 nowych wagonów elektrycznych wyprodukowanych w Fabryce Wagonów i Maszyn w Sanoku3.

Warszawa doczekała się pierwszego tramwaju elektrycznego w marcu 1908 roku7. Została zbudowana Elektrownia Tramwajów Miejskich przy Dworcu Wiedeńskim7.

 

Okres międzywojenny (1918-1939)

Rozwój sieci tramwajowej

W okresie międzywojennym polskie miasta dynamicznie rozbudowywały swoje sieci tramwajowe. W Krakowie funkcjonowały już 4 linie tramwajowe do 1902 roku3. Miasto w 1910 roku wykupiło 95% akcji Krakowskiej Spółki Tramwajowej i rozpoczęło budowę nowej sieci o normalnym rozstawie szyn4.

Warszawa rozwinęła sieć do 60 kilometrów tras i 757 wagonów tramwajowych do 1939 roku8. W 1927 roku uruchomiono prywatną linię EKD (Warszawska Kolej Dojazdowa) łączącą sąsiednie miasta z centrum Warszawy8.

Pierwsze plany metra

1925 rok przyniósł pierwsze plany budowy metra w Warszawie9. 22 września 1925 roku władze Warszawy zdecydowały o opracowaniu projektu kolei podziemnej zwanej "Metropolitenem"10. Planowano dwie krzyżujące się linie o łącznej długości około 12 km10. W 1938 roku Stefan Starzyński powołał Biuro Studiów Kolei Podziemnej, które przygotowało projekt sieci liczącej 46 km11.

Rozwój komunikacji autobusowej

Pierwsze autobusy w Polsce pojawiły się w 1912 roku w Lublinie12. Były to trzy pojazdy Benz-Hagenan należące do Lubelskiego Towarzystwa Pojazdów Samochodowych12. Mimo częstych awarii, autobusy stanowiły atrakcję dla mieszkańców12.

1 stycznia 1929 roku miasto Lublin uruchomiło własną firmę "Autobusy Miejskie Lublina" z dwiema liniami: A (Dworzec-Koszary) i B (Dworzec-Kalinowszczyzna)12. Tę datę uznaje się za początek właściwej komunikacji autobusowej w Lublinie12.

 

Era PRL - masowa komunikacja zbiorowa (1945-1989)

Odbudowa po wojnie

Po II wojnie światowej nastąpiła intensywna odbudowa komunikacji zbiorowej. W Warszawie pierwszą powojenną linię autobusową uruchomiono w kwietniu 1945 roku13. Była to linia obsługiwana przez ciężarówki, łącząca śródmieście z Pragą13.

1946 rok przyniósł utworzenie Państwowej Komunikacji Samochodowej (PKS)14, która powstała w oparciu o demobilizowane jednostki samochodowe Wojska Polskiego14. PKS stało się największym polskim przewoźnikiem autobusowym, obsługującym transport podmiejski i dalekobieżny14.

Kultowe autobusy PRL

Lata 50. i 60. to era kultowych polskich autobusów:

1. 1. "Ogórki" (Jelcz 043) - najpopularniejszy autobus czasów PRL, produkowany na licencji Skody w latach 1959-198615. Nazywany tak z powodu charakterystycznego kształtu i zapachu kiszonych ogórków we wnętrzu15. Mieścił 51 miejsc siedzących, a czasem przewoził ponad 100 pasażerów15.
   2. San H100 - produkowany przez Sanocką Fabrykę Autobusów w latach 1967-197415. Obsługiwał głównie połączenia międzymiastowe w wersjach H100A (międzymiastowej) i H100B (miejskiej)15. Wyprodukowano łącznie 23 700 sztuk15.
   3. Ikarusy - węgierskie autobusy, które zdominowały polskie ulice od lat 70.16. Ikarus 260 produkowany w latach 1971-2002, mierzył 11 metrów i mógł przewieźć 100 pasażerów16. Pierwszy Ikarus 280 pojawił się w Warszawie 12 listopada 1981 roku16 i stał się symbolem komunikacji miejskiej.

Trolejbusy - ekologiczny transport

Trolejbusy w Warszawie miały długą tradycję. Pierwsze trolejbusy pojawiły się 5 stycznia 1946 roku na liniach A i B14. Były to pojazdy otrzymane w darze od ZSRR, popularnie zwane "trajtkami" lub "autobusami na szelkach"14. Druga era trolejbusów trwała w latach 1983-199514.

Lublin rozwinął trolejbusową sieć w latach 80.13. Na jesieni 1989 roku udało się otworzyć kilometrowy odcinek trakcji trolejbusowej na ulicy Wolskiej, gdzie skierowano linię 15513.

Problemy komunikacji w PRL

Komunikacja zbiorowa w PRL, mimo masowego charakteru, borykała się z problemami:

• • Niedobory taboru - brakowało autobusów, części zamiennych i kierowców13

  • Przepełnienie - w godzinach szczytu panował tłok13

  • Niepunktualność - rozkłady jazdy często były fikcją13

  • Niedostosowanie - wysokie podłogi, brak klimatyzacji13

Transformacja ustrojowa (1989-2000)

Kryzys i reformy

Lata 1989-1991 były bardzo trudne dla komunikacji miejskiej13. MPK było na skraju bankructwa, brakowało środków na dofinansowanie, bilety drożały z miesiąca na miesiąc13. W Lublinie w czerwcu 1989 roku kursowały 330 autobusy i trolejbusy, w maju 1990 roku - 280, a w lipcu planowano tylko 218 pojazdów13.

1 września 1989 roku MPK zostało przekształcone w zakład budżetowy13. Jednocześnie został zlikwidowany autobusowy Dworzec Północny w Lublinie13.

Prywatyzacja PKS nastąpiła w 1990 roku - podzielono je na 176 przedsiębiorstw14. Rozważana prywatyzacja operatorów miejskich w kilku ośrodkach nie doszła do skutku z powodu braku zainteresowania prywatnych inwestorów17.

Pierwsze oznaki modernizacji

W lipcu 1990 roku pojawiła się pierwsza prywatna linia autobusowa - linia nr 15 w Lublinie, kursująca z Hempla na os. Szymanowskiego13. Koszt przejazdu wynosił 100 złotych (podczas gdy bilet MPK kosztował 600 złotych)13.

Pierwsze autobusy niskopodłogowe pojawiły się w Warszawie w listopadzie 1994 roku - był to Neoplan N402014. To był początek rewolucji w komforcie podróżowania14.

 

Metro warszawskie

7 kwietnia 1995 roku o godzinie 12:35 uruchomiono pierwszy odcinek I linii metra z Kabat do Politechniki10. To był kamień milowy w historii polskiego transportu publicznego10. 25 października 2008 roku zakończono budowę pierwszej linii, oddając ostatnie trzy stacje: Stare Bielany, Wawrzyszew i Młociny9.

 

Era nowoczesności (2000-2024)

Rewolucja niskopodłogowa

1 grudnia 2013 roku wszystkie kursy linii dziennych i nocnych w Warszawie były już obsługiwane przez autobusy niskopodłogowe14. Podobne procesy modernizacji zachodziły w innych miastach14.

Autobusy zeroemisyjne

Polski rynek autobusów elektrycznych rozwinął się dynamicznie. PKM Jaworzno jako pierwszy operator w Polsce wprowadził autobus elektryczny w 2015 roku18. Był to Solaris Urbino 12 electric, który zapoczątkował transformację w kierunku zeroemisyjnym18.

W 2023 roku park elektrycznych autobusów w Polsce liczył 1179 sztuk19. Największą flotę miała Warszawa - 148 autobusów elektrycznych, następnie Poznań - 86 i Kraków - 7820.

 

Produkcja autobusów elektrycznych

Polska stała się europejskim liderem w produkcji autobusów elektrycznych. W 2021 roku z Polski wyjechało 530 elektrycznych autobusów o wartości przekraczającej 100 mln EUR19. Solaris z Bolechowa pod Poznaniem zajmuje drugą pozycję na europejskim rynku zeroemisyjnym z udziałem 11,2%19.

Inteligentne systemy transportowe

Od 2010 roku miasta masowo wdrażają inteligentne systemy transportowe (ITS)14, które obejmują:

• • Systemy zarządzania ruchem

  • Informacje pasażerskie w czasie rzeczywistym

  • Optymalizację tras autobusów

  • Priorytet dla transportu publicznego

Autobusy wodorowe

2024 rok przyniósł przełom w technologii wodorowej. Pierwsze autobusy wodorowe NesoBus jeżdżą w Rybniku, Gdańsku i Koninie19. W 2025 roku dołączają Chełm (26 autobusów), Wrocław i Lublin19. Autobusy wodorowe mają zasięg do 450 km i tankowanie trwa 15 minut19.

 

Rozwój metra

Metro warszawskie systematycznie się rozwijało:

• • 2008 - zakończenie I linii (21 stacji, 23,1 km)

  • 2015 - uruchomienie centralnego odcinka II linii

  • Obecnie - system obsługuje około 500 tysięcy pasażerów dziennie9

Fundusze europejskie i modernizacja

Program Operacyjny Polska Wschodnia 2014-2020 zainwestował ponad 2,1 mld zł w zrównoważony transport miejski14. Krajowy Plan Odbudowy wspiera zakup 902 zeroemisyjnych autobusów z budżetem około 1,3 mld zł14.

Zgodnie z przepisami, miasta muszą sukcesywnie zastępować flotę zeroemisyjnymi pojazdami14. W miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców wszystkie kupowane pojazdy komunikacji miejskiej od 2025 roku mają być zeroemisyjne19.

Współczesne wyzwania i perspektywy

Zielona transformacja

Polska komunikacja zbiorowa stoi przed wyzwaniem osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 roku14. Planuje się:

• • Autobusy elektryczne - do 2030 roku około 6 tys. sztuk

  • Autobusy wodorowe - do 2030 roku około 1,5 tys. sztuk

  • Redukcja emisji - transport publiczny może zmniejszyć użycie samochodów prywatnych o 7%14

Integracja i multimodalność

Współczesne trendy to:

• • Integracja różnych środków transportu

  • Wspólne bilety i systemy płatności

  • Węzły przesiadkowe

  • Aplikacje mobilne z informacjami w czasie rzeczywistym

Zabytkowe tramwaje

Współczesna komunikacja zbiorowa łączy nowoczesność z pamięcią o tradycji. Na Krakowskiej Linii Muzealnej w 2025 roku pojawiły się zabytkowe tramwaje z innych miast6. Po raz pierwszy na krakowskich torach pojawił się XIX-wieczny tramwaj elektryczny z Poznania - wagon Typ I z przyczepą Carl Weyer z lat 1897-189821.

 

Podsumowanie

Historia polskiej komunikacji zbiorowej to fascynująca podróż od pierwszych omnibusu konnych w 1866 roku przez kultowe tramwaje i autobusy PRL po nowoczesne systemy transportu publicznego z zeroemisyjnym taborem. Każda epoka wniosła swoje innowacje:

• 1866-1900 - pierwsze tramwaje konne i elektryczne

• 1918-1939 - rozwój sieci tramwajowej, plany metra

• 1945-1989 - masowy transport publiczny, kultowe autobusy, PKS

• 1989-2000 - transformacja, pierwsze autobusy niskopodłogowe, metro

• 2000-2024 - inteligentne systemy, autobusy zeroemisyjne, integracja

Dziś polska komunikacja zbiorowa przechodzi kolejną transformację w kierunku zrównoważonego, inteligentnego i komfortowego transportu publicznego. Autobusy wodorowe, systemy ITS i integracja multimodalna to fundamenty transportu przyszłości, który ma być nie tylko środkiem przemieszczania, ale także narzędziem budowania lepszej jakości życia w miastach.