Zastaw na przewożonej przesyłce. Kiedy przewoźnik i spedytor mogą z tego korzystać?

Opracował: dr inż. Bogusław Madej

Zatrzymanie towaru przez przewoźnika lub spedytora to jedno z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień w branży transportowej i logistycznej. W obliczu problemów płatniczych klientów przedsiębiorcy transportowi często zastanawiają się, czy mogą legalnie wykorzystać znajdujący się w ich posiadaniu ładunek jako zabezpieczenie swoich wierzytelności. Prawo zastawu na przesyłce, jako ustawowy instrument ochrony interesów przewoźnika i spedytora, wymaga jednak precyzyjnego zrozumienia jego granic i zasad stosowania. Niewłaściwe użycie tego prawa może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych, włącznie z odpowiedzialnością karną za przywłaszczenie mienia. Artykuł kompleksowo omawia przepisy prawne regulujące prawo zastawu na przesyłce zarówno w transporcie krajowym, jak i międzynarodowym, wskazując warunki legalnego zatrzymania towaru oraz ryzyko związane z nadużyciem tego uprawnienia.

Spis treści

1. Podstawy prawne prawa zastawu na przesyłce
2. Prawo zastawu przysługujące przewoźnikowi
3. Prawo zastawu przysługujące spedytorowi
4. Prawo zatrzymania towaru w Konwencji CMR
5. Ograniczenia i warunki wykonywania prawa zastawu
6. Ryzyko i odpowiedzialność za bezprawne zatrzymanie towaru
7. Praktyczne aspekty stosowania prawa zastawu
8. Podsumowanie i wskazówki praktyczne
9. Spis źródeł
10. Hashtagi branżowe

Podstawy prawne prawa zastawu na przesyłce

Istota zastawu jako prawa rzeczowego

Zastaw stanowi jedno z praw rzeczowych ograniczonych, określonych w Kodeksie cywilnym. Kluczowe cechy zastawu:

1. Wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy (art. 306 § 1 KC).
2. Zastaw dotyczy przedmiotów ruchomych, w tym przesyłek transportowych.
3. Zastaw może powstać na podstawie umowy lub z mocy samej ustawy (zastaw ustawowy).
4. Zastaw ustawowy przysługuje przewoźnikowi i spedytorowi bez konieczności zawierania dodatkowych umów.
5. Jeżeli w chwili ustanowienia zastawu rzecz jest już obciążona innym prawem rzeczowym, zastaw powstały później ma pierwszeństwo przed prawem powstałym wcześniej, chyba że zastawnik działał w złej wierze (art. 309 KC).

Zastaw ustawowy w transporcie

Zgodnie z art. 326 KC do zastawu ustawowego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zastawu na rzeczy ruchomej (art. 306-325 KC). Cechy charakterystyczne zastawu w transporcie:

1. Powstaje z mocy prawa, bez konieczności dodatkowego ustanowienia umownego.
2. Ma charakter akcesoryjny – powstaje wraz z powstaniem zabezpieczanej wierzytelności.
3. Dotyczy przesyłki jako całości, bez względu na to, czy zabezpieczone roszczenie wiąże się z całością czy tylko częścią przesyłki.
4. Przysługuje dopóki przesyłka znajduje się u przewoźnika/spedytora lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów.
5. Zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym – zastawnik nie może samowolnie sprzedać lub zatrzymać rzeczy dla siebie.

Prawo zastawu przysługujące przewoźnikowi

Podstawa prawna w Kodeksie cywilnym

Zgodnie z art. 790 § 1 Kodeksu cywilnego, dla zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, w szczególności: przewoźnego, składowego, opłat celnych i innych wydatków, jak również dla zabezpieczenia takich roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom, przysługuje przewoźnikowi ustawowe prawo zastawu na przesyłce.

1. Przewoźne – wynagrodzenie należne przewoźnikowi za wykonanie usługi transportowej.
2. Składowe – koszty magazynowania przesyłki w punktach przyjęcia, przeładunku lub w miejscu docelowym.
3. Opłaty celne – koszty odpraw celnych poniesione przez przewoźnika podczas przewozu międzynarodowego.
4. Inne wydatki – koszty związane z poprawieniem stanu przesyłki, jej opakowania, dodatkowe usługi transportowe.
5. Roszczenia poprzednich przewoźników i spedytorów – przewoźnik może zabezpieczać również wierzytelności wcześniejszych uczestników łańcucha transportowego.

Prawo przewozowe

Art. 57 ustawy Prawo przewozowe z dnia 15 listopada 1984 r. doprecyzowuje uprawnienia przewoźnika:

1. Przewoźnikowi przysługuje prawo zastawu na przesyłce w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, z wyjątkiem przesyłek organów władzy i administracji państwowej oraz organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania (art. 57 ust. 1).
2. Prawo zastawu może być wykonywane, dopóki przesyłka znajduje się u przewoźnika lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać na podstawie dokumentów (art. 57 ust. 2).
3. Wyjątki dotyczą przesyłek urzędowych – przewoźnik nie może wykonywać prawa zastawu wobec przesyłek należących do organów państwowych.

Zakres zabezpieczanych roszczeń

1. Prawo zastawu zabezpiecza roszczenia wynikające z konkretnej umowy przewozu, której dotyczy przesyłka.
2. Nie obejmuje zaległych należności z wcześniejszych przewozów – to kluczowe ograniczenie, często naruszane w praktyce.
3. Obejmuje wszystkie koszty bezpośrednio związane z realizacją danego zlecenia transportowego.
4. Może zabezpieczać również roszczenia odszkodowawcze przewoźnika (np. z tytułu nieprawidłowości w liście przewozowym).

Prawo zastawu przysługujące spedytorowi

Podstawa prawna

Art. 802 § 1 Kodeksu cywilnego stanowi, że dla zabezpieczenia roszczeń o przewoźne oraz roszczeń o prowizję, o zwrot wydatków i innych należności wynikłych ze zleceń spedycyjnych, jak również dla zabezpieczenia takich roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom, przysługuje spedytorowi ustawowe prawo zastawu na przesyłce.

1. Prowizja spedycyjna – wynagrodzenie należne spedytorowi za wykonanie usług spedycyjnych.
2. Przewoźne – w przypadku gdy spedytor sam organizuje transport.
3. Zwrot wydatków – koszty poniesione przez spedytora w związku z realizacją zlecenia.
4. Inne należności wynikłe ze zleceń spedycyjnych – wszelkie roszczenia związane z wykonaniem umowy spedycji.
5. Roszczenia poprzednich spedytorów i przewoźników – podobnie jak w przypadku przewoźnika.

Szerszy zakres uprawnień spedytora

1. Spedytor ma szersze uprawnienia niż przewoźnik – może zabezpieczać roszczenia wynikające z różnych zleceń spedycyjnych realizowanych dla danego kontrahenta.
2. Spedytor może wykonywać prawo zastawu na przesyłce w celu zabezpieczenia wierzytelności z innych zleceń, pod warunkiem że dotyczą tego samego zleceniodawcy.
3. Prawo zastawu trwa dopóki przesyłka znajduje się u spedytora lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów (art. 802 § 1 KC).
4. Spedytor obowiązany jest do podjęcia czynności potrzebnych do zabezpieczenia praw dającego zlecenie lub osoby przez niego wskazanej względem przewoźnika (art. 798 KC).

Różnice między zastawem spedytora a przewoźnika

1. Spedytor może zabezpieczać szerszy zakres roszczeń – z różnych zleceń spedycyjnych, nie tylko z konkretnej umowy.
2. Przewoźnik ograniczony jest do roszczeń wynikających z konkretnej umowy przewozu.
3. Oba podmioty mogą zabezpieczać roszczenia poprzednich spedytorów i przewoźników w łańcuchu transportowym.
4. W obu przypadkach warunkiem wykonywania prawa zastawu jest fizyczne posiadanie przesyłki lub możliwość rozporządzania nią za pomocą dokumentów.

Prawo zatrzymania towaru w Konwencji CMR

Przepisy Konwencji CMR

W przewozie międzynarodowym obowiązuje Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) z 1956 r.  Art. 13 ust. 2 Konwencji CMR reguluje prawo zatrzymania towaru:

1. Jeżeli odbiorca, który korzysta z praw przysługujących mu zgodnie z art. 13 ust. 1, obowiązany jest zapłacić kwotę należności wynikającą z listu przewozowego, przewoźnik może odmówić wydania towaru.
2. W przypadku sporu w tym przedmiocie przewoźnik obowiązany jest dostarczyć towar tylko wówczas, gdy odbiorca udzieli mu zabezpieczenia.
3. Prawo zatrzymania towaru przysługuje wyłącznie w przypadku, gdy z treści listu przewozowego wynika obowiązek zapłaty przez odbiorcę.
4. Dotyczy to należności związanych z konkretnym przewozem objętym danym listem przewozowym.
5. Konwencja CMR nie przewiduje możliwości zatrzymania towaru za zaległe należności z innych przewozów.

Warunki zastosowania art. 13 ust. 2 CMR

1. Z listu przewozowego musi wynikać, że odbiorca jest zobowiązany do zapłaty przewoźnego lub innych kosztów związanych z tym konkretnym przewozem.
2. Należność musi być określona w liście przewozowym – przewoźnik nie może arbitralnie określać wysokości należności.
3. W przypadku sporu przewoźnik może żądać zabezpieczenia przed wydaniem towaru.
4. Zatrzymanie towaru nie może dotyczyć zaległych należności z wcześniejszych przewozów – jest to jednoznacznie zakazane.
5. Przepis art. 13 ust. 2 CMR ma charakter szczególny względem przepisów krajowych i ma pierwszeństwo w zastosowaniu do przewozów międzynarodowych.

Ograniczenia w Konwencji CMR

1. Konwencja CMR nie daje przewoźnikowi prawa do zatrzymania towaru w celu zabezpieczenia zaległych należności.
2. Prawo zatrzymania ograniczone jest wyłącznie do należności określonych w konkretnym liście przewozowym.
3. Przewoźnik nie może wykorzystywać prawa zatrzymania jako środka nacisku w celu wyegzekwowania płatności za wcześniejsze zlecenia.
4. Nadużycie prawa zatrzymania prowadzi do opóźnienia w dostawie i może skutkować pełną odpowiedzialnością odszkodowawczą przewoźnika (bez ograniczeń przewidzianych w art. 23 ust. 5 CMR).

Ograniczenia i warunki wykonywania prawa zastawu

Ograniczenia czasowe

1. Prawo zastawu trwa wyłącznie dopóki przesyłka znajduje się u przewoźnika/spedytora lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu.
2. Prawo zastawu wygasa z chwilą wydania przesyłki osobie uprawnionej do jej odbioru.
3. Przewoźnik/spedytor może wykonywać prawo zastawu dopóki może rozporządzać przesyłką za pomocą dokumentów (np. list przewozowy, konosament).
4. Po wydaniu przesyłki odbiorcy przewoźnik traci możliwość skorzystania z prawa zastawu, nawet jeśli należność nie została zapłacona.

Ograniczenia przedmiotowe

1. Przewoźnik nie może wykonywać prawa zastawu wobec przesyłek organów władzy i administracji państwowej oraz organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania (art. 57 ust. 1 Prawa przewozowego).
2. Wartość rzeczy objętej zastawem nie może przewyższać wartości roszczenia, które zastaw zabezpiecza.
3. Zastaw dotyczy całej przesyłki, ale nie może obejmować innych przesyłek należących do tego samego nadawcy/odbiorcy.
4. Przewoźnik/spedytor nie może korzystać z przesyłki objętej zastawem – ma jedynie prawo ją zatrzymać do czasu uregulowania należności lub zaspokojenia w drodze egzekucji sądowej.

Zakaz samowolnego zaspokojenia

1. Przewoźnik/spedytor nie może samodzielnie sprzedać towaru lub zatrzymać go dla siebie w celu zaspokojenia wierzytelności.
2. Zaspokojenie wierzytelności z przedmiotu zastawu następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym.
3. Zastawnik musi wystąpić do sądu o przeprowadzenie egzekucji z rzeczy obciążonej zastawem.
4. Samowolna sprzedaż lub zatrzymanie towaru może skutkować odpowiedzialnością karną za przywłaszczenie mienia (art. 284 k.k.).

Ryzyko i odpowiedzialność za bezprawne zatrzymanie towaru

Odpowiedzialność cywilna

1. Bezprawne zatrzymanie towaru prowadzi do opóźnienia w dostawie, za które przewoźnik ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą.
2. W przypadku przewozu międzynarodowego (CMR) opóźnienie spowodowane nieuprawnionym zatrzymaniem towaru może skutkować pełną odpowiedzialnością odszkodowawczą przewoźnika, bez ograniczeń przewidzianych w art. 23 ust. 5 CMR.
3. Sąd Apelacyjny w Warszawie (wyrok z 4.12.2003 r., I ACa 696/03) orzekł, że przewoźnik, który doprowadza do opóźnienia przewozu wskutek zatrzymania ładunku za zaległe należności, dopuszcza się rażącego niedbalstwa i odpowiada bez ograniczeń.
4. Uprawniony może dochodzić odszkodowania obejmującego pełną wartość szkody poniesionej w wyniku opóźnienia (np. przestój produkcji, utrata kontraktów, kary umowne).
5. W prawie krajowym przewoźnik może być zobowiązany do zapłaty odszkodowania przekraczającego wartość przewoźnego.

Odpowiedzialność karna

Bezprawne zatrzymanie towaru może skutkować odpowiedzialnością karną za przywłaszczenie mienia zgodnie z art. 284 Kodeksu karnego:

1. Art. 284 § 1 k.k.: Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
2. Art. 284 § 2 k.k.: Kto przywłaszcza sobie powierzoną mu rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (tzw. sprzeniewierzenie).
3. Odbiorca z chwilą bezprawnego zatrzymania przesyłki przez przewoźnika ma prawo złożyć do organów ścigania zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa przywłaszczenia mienia.
4. Przewoźnik, który zatrzymuje towar bez podstawy prawnej lub z naruszeniem przepisów, może być uznany za dopuszczającego się przestępstwa sprzeniewierzenia, gdyż towar został mu powierzony w celu przewiezienia i wydania odbiorcy.
5. W przypadku uznania przez sąd karny, że popełniony czyn zabroniony jest mniejszej wagi, przewoźnik ponosi łagodniejszą odpowiedzialność – kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 1 roku (art. 284 § 3 k.k.).

Utrata prawa do ograniczenia odpowiedzialności

1. Zgodnie z art. 29 ust. 1 Konwencji CMR przewoźnik nie ma prawa korzystać z postanowień, które wyłączają lub ograniczają jego odpowiedzialność, jeżeli szkoda powstała wskutek złego zamiaru przewoźnika lub jego niedbalstwa, które uważane jest za równoznaczne ze złym zamiarem.
2. Nieuzasadnione zatrzymanie towaru może być uznane za rażące niedbalstwo lub działanie równoważne złemu zamiarowi.
3. W konsekwencji przewoźnik traci prawo do ograniczenia odpowiedzialności do kwoty frachtu (art. 23 ust. 5 CMR) i odpowiada za pełną wysokość szkody.
4. Dotyczy to również przewozu krajowego – przewoźnik ponosi pełną odpowiedzialność odszkodowawczą za bezprawne zatrzymanie towaru.

Praktyczne aspekty stosowania prawa zastawu

Kiedy przewoźnik może legalnie zatrzymać towar

1. W transporcie krajowym – gdy należności dotyczą konkretnej realizowanej umowy przewozu (przewoźne, koszty składowania, inne wydatki związane z tym przewozem).
2. W transporcie międzynarodowym (CMR) – wyłącznie gdy z listu przewozowego wynika obowiązek zapłaty przez odbiorcę i dotyczy to bieżącego przewozu.
3. Gdy przewoźnik ma uzasadnione wątpliwości co do otrzymania zapłaty za aktualnie wykonywaną usługę – może żądać zabezpieczenia przed wydaniem towaru.
4. Gdy spedytor zabezpiecza roszczenia wynikające z różnych zleceń spedycyjnych realizowanych dla tego samego zleceniodawcy (szerszy zakres niż u przewoźnika).

Kiedy zatrzymanie towaru jest nielegalne

1. Zatrzymanie towaru za zaległe należności z wcześniejszych przewozów – najczęstszy błąd popełniany przez przewoźników.
2. Zatrzymanie towaru jako środek nacisku w celu wyegzekwowania płatności niezwiązanych z konkretnym przewozem.
3. Zatrzymanie towaru bez zapisów w liście przewozowym (w transporcie międzynarodowym CMR).
4. Zatrzymanie przesyłek organów państwowych, wymiaru sprawiedliwości i ścigania.
5. Zatrzymanie towaru po jego wydaniu odbiorcy – prawo zastawu wygasa z chwilą wydania przesyłki.

Jak zabezpieczyć się przed problemami płatniczymi

1. Precyzyjne określenie warunków płatności w umowie przewozu i w liście przewozowym – wskazanie odbiorcy jako zobowiązanego do zapłaty.
2. Stosowanie zaliczek lub przedpłat za usługi transportowe, szczególnie przy współpracy z nowymi klientami.
3. Ubezpieczenie należności (faktoring, ubezpieczenie kredytu kupieckiego).
4. Regularna weryfikacja wiarygodności płatniczej klientów.
5. W przypadku wątpliwości co do wypłacalności klienta – żądanie zabezpieczenia przed rozpoczęciem przewozu lub przed wydaniem towaru.
6. Dokumentowanie wszelkich uzgodnień dotyczących płatności w formie pisemnej.
7. Konsultacje z prawnikiem specjalizującym się w prawie transportowym przed podjęciem decyzji o zatrzymaniu towaru.

Procedura egzekucji z przedmiotu zastawu

1. Wezwanie dłużnika do zapłaty należności.
2. Uzyskanie tytułu wykonawczego (wyrok sądu, nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym).
3. Złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji z rzeczy ruchomej (przesyłki) do komornika sądowego.
4. Przeprowadzenie licytacji rzeczy przez komornika lub sprzedaż w trybie określonym przez sąd.
5. Zaspokojenie wierzytelności z uzyskanych środków, z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami.
6. Cały proces wymaga przestrzegania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o egzekucji.

Podsumowanie i wskazówki praktyczne

Prawo zastawu na przesyłce stanowi istotny instrument ochrony interesów przewoźników i spedytorów, jednak wymaga precyzyjnego stosowania zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Niewłaściwe wykorzystanie tego uprawnienia może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych, w tym odpowiedzialności cywilnej za pełną wysokość szkody oraz odpowiedzialności karnej za przywłaszczenie mienia. Kluczowe jest zrozumienie różnic między przepisami krajowymi a międzynarodowymi (Konwencja CMR) oraz świadomość ograniczeń dotyczących zakresu zabezpieczanych roszczeń. Praktyczne wskazówki:

1. Prawo zastawu na przesyłce przysługuje przewoźnikowi i spedytorowi z mocy ustawy, bez konieczności dodatkowych uzgodnień umownych.
2. Przewoźnik może zatrzymać towar wyłącznie w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z konkretnej umowy przewozu – nie może zatrzymywać towaru za zaległe należności z wcześniejszych przewozów.
3. W transporcie międzynarodowym (CMR) prawo zatrzymania towaru jest bardziej ograniczone – przewoźnik może odmówić wydania towaru tylko wtedy, gdy z listu przewozowego wynika obowiązek zapłaty przez odbiorcę za ten konkretny przewóz.
4. Spedytor ma szersze uprawnienia niż przewoźnik – może zabezpieczać roszczenia wynikające z różnych zleceń spedycyjnych realizowanych dla tego samego zleceniodawcy.
5. Bezprawne zatrzymanie towaru prowadzi do odpowiedzialności cywilnej za opóźnienie w dostawie, bez możliwości skorzystania z ograniczeń odpowiedzialności przewidzianych w Konwencji CMR lub Prawie przewozowym.
6. Przewoźnik, który bezprawnie zatrzymuje towar, może ponieść odpowiedzialność karną za przywłaszczenie mienia (art. 284 k.k.) – kara pozbawienia wolności do 3 lat, a w przypadku sprzeniewierzenia od 3 miesięcy do 5 lat.
7. Przewoźnik/spedytor nie może samodzielnie sprzedać towaru lub zatrzymać go dla siebie – zaspokojenie wierzytelności wymaga przeprowadzenia egzekucji sądowej.
8. Przed podjęciem decyzji o zatrzymaniu towaru zawsze skonsultuj się z prawnikiem specjalizującym się w prawie transportowym, aby uniknąć ryzyka odpowiedzialności prawnej.
9. Zabezpieczaj swoje interesy płatnicze już na etapie zawierania umowy – określaj warunki płatności w liście przewozowym, stosuj zaliczki, weryfikuj wiarygodność klientów.
10. Dokumentuj wszystkie uzgodnienia dotyczące płatności i warunków przewozu w formie pisemnej.

Spis źródeł

1. Kodeks cywilny – art. 306-326, 790, 798, 802 (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn. zm.).
2. Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe – art. 57, 65, 70 (Dz.U. 2020 poz. 8 z późn. zm.).
3. Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) z dnia 19 maja 1956 r. – art. 13, 17, 23, 29 (Dz.U. 1962 nr 49 poz. 238).
4. Kodeks karny – art. 284 (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm.).
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 grudnia 2003 r., sygn. akt I ACa 696/03.
6. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2011 r., sygn. akt IV CSK 477/10.
7. Koller, Transportrecht, Kommentar (6. Aufl.) § 435 HGB.
8. Górski W., Wesołowski K., „Komentarz do Konwencji CMR", Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2015.

Hashtagi branżowe

#prawoZastawu #przewoznikTransport #KonwencjaCMR #prawoTransportowe #zabezpieczenieNaleznosci #odpowiedzialnoscPrzewoznika #spedycjaLogistyka

 

Jesteś zainteresowany podnoszeniem swoich kwalifikacji?

Skorzystaj z naszych usług.

Wróc na bloga